Kinh tế địa chất Việt Nam trong kỷ nguyên chuyển đổi xanh: Từ khai thác tài nguyên đến quản trị tài nguyên

Hơn 80 năm qua, ngành Địa chất Việt Nam đã đóng vai trò quan trọng trong khai thác và quản lý tài nguyên khoáng sản, góp phần phát triển kinh tế bền vững. Bài viết tổng hợp hành trình phát triển, những chính sách đổi mới và phong trào thi đua tiêu biểu, đồng thời định hướng chiến lược cho giai đoạn 2026-2030, hướng ngành Địa chất Việt Nam phát triển hiện đại, minh bạch và bền vững.

Khai thác tài nguyên - nền tảng cho phát triển

Trong suốt hơn một thế kỷ qua, ngành Địa chất Việt Nam đã gắn liền với lịch sử phát triển của đất nước, vừa là ngành khoa học nền tảng, vừa là lực lượng tiên phong trong việc điều tra, thăm dò, khai thác và bảo vệ tài nguyên khoáng sản phục vụ công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Từ những năm đầu thế kỷ XX, khi những tấm bản đồ địa chất đầu tiên của Đông Dương được lập, đến thời kỳ kháng chiến và kiến thiết đất nước, các thế hệ nhà địa chất Việt Nam đã không ngừng lao động, cống hiến, đặt nền móng cho một ngành khoa học - kỹ thuật trọng yếu của quốc gia.

Đặc biệt, từ sau năm 1954, khi Sở Địa chất thuộc Bộ Công thương ra đời, công tác điều tra cơ bản đã bước vào giai đoạn chuyên nghiệp với sự ra đời của các bản đồ địa chất và khoáng sản quy mô lớn, hệ thống các liên đoàn địa chất từ Bắc vào Nam, cùng hàng loạt phát hiện quan trọng như bauxit Tây Nguyên, cassiterit, vàng, đá quý, urani, cát trắng, đất hiếm… Những phát hiện ấy không chỉ mang ý nghĩa kinh tế mà còn củng cố an ninh tài nguyên, bảo đảm nền tảng vật chất cho phát triển công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước.

Sang thập niên 1990, khi Việt Nam đẩy mạnh hội nhập kinh tế quốc tế, ngành địa chất tiếp tục chuyển mình mạnh mẽ. Hệ thống bản đồ tỷ lệ 1/50.000 đã phủ kín gần 80% lãnh thổ; các đề án điều tra địa chất biển, địa chất môi trường, khoáng sản độc hại được triển khai đồng bộ, góp phần xây dựng cơ sở dữ liệu địa chất quốc gia, nền tảng cho quy hoạch phát triển bền vững.

Từ chỗ chủ yếu “khai thác để sử dụng”, đến nay, ngành địa chất Việt Nam đã bước sang tư duy mới: “quản trị tài nguyên - phát triển bền vững”, trong đó địa chất không chỉ phục vụ khai thác, mà còn là khoa học về bảo vệ môi trường, thích ứng biến đổi khí hậu và bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia.

Hoàn thiện thể chế - trụ cột của kinh tế địa chất hiện đại

Một trong những dấu mốc quan trọng nhất của giai đoạn mới là sự ra đời của Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 - đạo luật thay thế Luật Khoáng sản 2010, đánh dấu bước tiến lớn trong thể chế hóa chủ trương của Đảng và Nhà nước về quản lý, khai thác và sử dụng hợp lý, bền vững tài nguyên thiên nhiên.

Luật mới xác định rõ bảy loại tài nguyên địa chất gồm: khoáng sản, di chỉ, di sản, địa nhiệt, vị thế, cấu trúc tàng trữ và không gian lòng đất, phản ánh tầm nhìn tổng hợp, hiện đại trong quản lý tài nguyên. Đồng thời, luật cũng thiết lập cơ chế xã hội hóa đầu tư điều tra địa chất, cho phép tổ chức, cá nhân góp vốn cùng Nhà nước và được hưởng quyền lợi ưu tiên trong cấp phép thăm dò, tạo động lực huy động nguồn lực xã hội cho công tác điều tra cơ bản.

Một điểm đột phá khác là xây dựng cơ sở dữ liệu địa chất - khoáng sản thống nhất toàn quốc, phục vụ công tác quản lý từ trung ương đến địa phương, bảo đảm tính minh bạch, liên thông và kịp thời trong hoạch định chính sách. Cơ chế phân cấp cho các địa phương điều tra, đánh giá một số nhóm khoáng sản cũng giúp nâng cao hiệu quả quản lý, gắn kết công tác điều tra địa chất với phát triển kinh tế - xã hội vùng, miền.

Những nội dung đổi mới của Luật Địa chất và Khoáng sản 2024 phù hợp với tinh thần của Nghị quyết số 10-NQ/TW năm 2022 của Bộ Chính trị về định hướng chiến lược địa chất, khoáng sản và công nghiệp khai khoáng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045; đồng thời cụ thể hóa Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng về “quản lý, khai thác, sử dụng hợp lý, tiết kiệm, hiệu quả và bền vững tài nguyên thiên nhiên”.

Cùng với đó, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang tiếp tục rà soát, hoàn thiện hệ thống văn bản hướng dẫn thi hành luật, nhất là các định mức kinh tế - kỹ thuật, cơ chế đấu giá quyền khai thác khoáng sản, và chính sách tài chính bền vững trong lĩnh vực này. Đó là nền tảng để đưa hoạt động khai thác, chế biến khoáng sản vào khuôn khổ pháp lý hiện đại, minh bạch và hiệu quả hơn.

Chính sách tài chính, đấu giá và chuyển đổi bền vững

Song song với hoàn thiện thể chế, những chính sách tài chính trong lĩnh vực khoáng sản đã đạt được bước tiến vượt bậc. Chính sách thu tiền cấp quyền khai thác khoáng sản, kể từ khi áp dụng, đã giúp ngân sách Nhà nước thu về gần 64.680 tỷ đồng tính đến tháng 7/2025 - con số không chỉ phản ánh nguồn lực kinh tế to lớn từ tài nguyên, mà còn cho thấy hiệu quả của cơ chế minh bạch, công bằng trong quản lý.

Cùng với đó, cơ chế hoàn trả chi phí điều tra - thăm dò do Nhà nước đầu tư cũng được triển khai mạnh mẽ, thu về hơn 2.463 tỷ đồng trong 15 năm. Chính sách này không chỉ đảm bảo công bằng tài chính, mà còn khuyến khích doanh nghiệp tham gia sâu vào quá trình khai thác, chế biến, phục hồi môi trường, góp phần hình thành nền kinh tế địa chất tuần hoàn.

Đặc biệt, đấu giá quyền khai thác khoáng sản đã chấm dứt cơ chế “xin - cho” tồn tại nhiều năm, giúp lựa chọn doanh nghiệp đủ năng lực, có cam kết đầu tư công nghệ hiện đại, thân thiện môi trường. Đến nay, đã có 14 khu vực khoáng sản quan trọng được đấu giá thành công, góp phần tăng thu ngân sách, đồng thời thúc đẩy sự công bằng, cạnh tranh lành mạnh trong ngành.

Phòng Kinh tế địa chất, khoáng sản thuộc Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam, đơn vị tham mưu chiến lược trong lĩnh vực này đã chủ trì xây dựng 14 Thông tư định mức kinh tế - kỹ thuật và đang hoàn thiện thêm 5 bộ mới, tạo hành lang pháp lý thống nhất cho việc ban hành đơn giá dịch vụ sự nghiệp công, hướng tới quản trị chi phí - kỹ thuật minh bạch, hiệu quả, chuẩn mực quốc tế.

Trong bối cảnh chuyển đổi năng lượng toàn cầu và phát triển kinh tế xanh, các chính sách tài chính, đấu giá, định mức này không chỉ mang giá trị kinh tế mà còn thể hiện tư duy “quản trị tài nguyên” thay vì “khai thác tài nguyên”, hướng tới cân bằng giữa lợi ích Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng.

Hướng đi giai đoạn mới

Ngành Địa chất Việt Nam đang bước vào giai đoạn phát triển mới, nơi thể chế hiện đại, công nghệ tiên tiến và nguồn nhân lực chất lượng cao trở thành ba trụ cột chính cho phát triển bền vững. Mục tiêu của giai đoạn 2026-2030 là chuyển từ “tăng trưởng dựa vào khai thác” sang “phát triển dựa vào đổi mới và quản trị tài nguyên”.

Để đạt được điều đó, ngành cần: (1) Thực thi hiệu quả Luật Địa chất và Khoáng sản 2024; (2) Đẩy mạnh điều tra cơ bản, số hóa dữ liệu địa chất quốc gia; (3) Phát triển nguồn nhân lực địa chất trình độ cao, đặc biệt là đội ngũ trẻ, gắn khoa học - công nghệ với quản trị nhà nước hiện đại; (4) Tăng cường hợp tác quốc tế, tham gia sâu vào chuỗi giá trị khoáng sản chiến lược phục vụ chuyển đổi năng lượng và kinh tế xanh.

Tinh thần đó đã được thể hiện sinh động tại Hội nghị điển hình tiên tiến và tổng kết phong trào thi đua yêu nước giai đoạn 2021- 2025 do Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam tổ chức ngày 1/10/2025 - sự kiện trọng điểm chào mừng 80 năm Ngày truyền thống ngành Địa chất Việt Nam.

Phát biểu tại Hội nghị, Cục trưởng Trần Bình Trọng khẳng định, phong trào thi đua trong toàn ngành đã được đổi mới mạnh mẽ cả nội dung và hình thức, gắn chặt với nhiệm vụ chính trị, chuyên môn và thực tiễn. Các đợt thi đua cao điểm không chỉ cổ vũ tinh thần vượt khó, mà còn cụ thể hóa việc học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh, lập thành tích thiết thực chào mừng Đại hội Đảng và các ngày lễ lớn của đất nước.

Trong giai đoạn 2021-2025, phong trào thi đua đã lan tỏa sâu rộng, gắn với các nhiệm vụ trọng tâm như xây dựng Luật Địa chất và Khoáng sản, phát triển nguồn nhân lực, chuyển đổi số, ứng dụng khoa học công nghệ và quản lý tài nguyên hiệu quả. Hàng trăm tập thể, cá nhân tiêu biểu đã được tôn vinh, họ chính là những hạt nhân lan tỏa tinh thần đổi mới, sáng tạo và trách nhiệm trong toàn ngành.

Phát động phong trào thi đua yêu nước giai đoạn 2026-2030, Phó Cục trưởng Trần Mỹ Dũng nhấn mạnh: đây là thời kỳ đất nước bước vào giai đoạn phát triển mới với khát vọng hùng cường, thịnh vượng. Ngành Địa chất cần tiếp tục phát huy truyền thống đoàn kết, đổi mới sáng tạo, hành động bứt phá, phấn đấu hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, góp phần đưa Việt Nam trở thành nước công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao.

Hưởng ứng phong trào này, đồng chí Hồ Thị Thư - Bí thư Đoàn Thanh niên Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam, khẳng định thế hệ trẻ của ngành coi thi đua yêu nước là động lực để đổi mới sáng tạo, nghiên cứu khoa học, thực hành tiết kiệm, chống tham nhũng, lãng phí và chuyển đổi số. Mỗi đoàn viên, thanh niên, công chức, viên chức đều được khuyến khích phát huy tinh thần “dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm”, góp phần xây dựng ngành Địa chất Việt Nam hiện đại, nhân văn và bền vững.

Tuyên dương các tập thể, cá nhân tiêu biểu, Cục trưởng Trần Bình Trọng khẳng định: đây không chỉ là sự ghi nhận xứng đáng mà còn là minh chứng sống động cho sức mạnh con người địa chất Việt Nam - đoàn kết, trí tuệ, bền bỉ và tiên phong trong đổi mới.

Phong trào thi đua yêu nước giai đoạn mới vì thế không chỉ là hoạt động phong trào, mà là động lực nội sinh thúc đẩy chuyển đổi xanh, chuyển đổi số và quản trị tài nguyên bền vững, gắn liền giữa tư duy chính sách với hành động thực tiễn.

Nhìn lại chặng đường 80 năm, có thể khẳng định: ngành Địa chất Việt Nam đã đi từ “khai thác để tồn tại” đến “quản trị để phát triển”. Với nền tảng khoa học vững chắc, thể chế hiện đại, và trên hết là con người, những nhà địa chất đầy bản lĩnh và tâm huyết - ngành Địa chất Việt Nam chắc chắn sẽ tiếp tục khẳng định vai trò tiên phong trong chiến lược phát triển bền vững của đất nước, góp phần hiện thực hóa khát vọng Việt Nam hùng cường vào năm 2045.