Tổ chức sự nghiệp công lập là tổ chức do cơ quan có thẩm quyền cùa Nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội thành lập, có chức năng thực hiện các hoạt động dịch vụ công theo quy định cùa pháp luật. Việc khai thác, sử dụng và bảo vệ có hiệu quả quyền sử dụng đất ở các đơn vị sự nghiệp công lập tự chủ tài chính sẽ góp phần tạo ra nguồn lực tài chính quan trọng cho sự phát triển cùa nền kinh tế.
Thực trạng lãng phí trong sử dụng đất của đơn vị sự nghiệp công lập
Báo cáo số 330/BC-ĐGS ngày 11/10/2022 về việc thực hiện chính sách, pháp luật về thực hành tiết kiệm, chống lãng phí giai đoạn 2016-2021” của Đoàn Giám sát Quốc hội Khóa XV cho thấy, việc quản lý, sử dụng nhà, đất, trụ sở làm việc, nhà công vụ và công trình phúc lợi công cộng tại một số bộ, ngành, địa phương không đúng quy định, thiếu chặt chẽ, không hiệu quả, còn nhiều làng phí, thất thoát. Cụ thể: Công tác sắp xếp lại nhà, đất, trụ sở làm việc của các bộ, ngành, địa phương và khối doanh nghiệp còn chậm, chưa hiệu quả, gây lãng phí, thất thoát. Việc xử lý, sắp xếp các trụ sở cũ; sắp xếp, xử lý nhà, đất và huy động nguồn lực ngoài NSNN để tạo nguồn vốn đầu tư chưa hiệu quả, gây lãng phí, thất thoát. Tình trạng đầu tư xây dựng, sử dụng trụ sở sai mục đích, đầu tư xây dựng trụ sở vượt quá khả năng cân đối nguồn vốn, vượt tiêu chuẩn, định mức để lãng phí, nhưng chưa được xử lý dứt điểm.
Một số bộ, cơ quan trung ương, địa phương chưa xử lý dứt điểm tình trạng bị lấn chiếm, tranh chấp về nhà, đất kéo dài qua các năm; thực hiện liên doanh, liên kết, cho thuê, mượn đất không đúng quy định; thực hiện chuyển mục đích SDĐ nhưng chưa dứt điểm và hiệu quả sử dụng tài sản nhà, đất chưa cao; việc quản lý, sử dụng đất, tài sản tại một số bộ, ngành, cơ quan trung ương và địa phương không đúng quy định, thiếu chặt chẽ và không hiệu quả. Nhiều đơn vị sự nghiệp công lập (ĐVSNCL) đang sử dụng tài sản công với mục đích kinh doanh, cho thuê, liên doanh, liên kết nhưng chưa được cấp có thẩm quyền phê duyệt Đề án. Một số đơn vị sự nghiệp cho thuê tài sản nhưng chưa xây dựng đề án sử dụng tài sản công vào mục đích cho thuê, báo cáo cơ quan, người có thẩm quyền quyết định. Một số ĐVSNCL khi lập Đề án sử dụng tài sản công là tài sản gắn liền với đất vào mục đích cho thuê đánh giá không hiệu quả về tài chính song vẫn trình cơ quan chuyên môn thẩm định đề án. Công tác kiểm tra, giám sát việc thực hiện Đề án sử dụng tài sản công vào mục đích kinh doanh, cho thuê, liên doanh, liên kết còn chưa được quan tâm đúng mức,... Việc sử dụng lãng phí đất đai sẽ ảnh hưởng đến nguồn lực phát triển, gây thất thu cho ngân sách nhà nước và gây ra nhiều hệ lụy liên quan đến tham nhũng, lợi ích nhóm, lạm dụng chính sách.
Nguyên nhân của các tồn tại, hạn chế bao gồm cả nguyên nhân khách quan và nguyên nhân chủ quan. Do một số cơ sở nhà đất, trụ sở gặp khó khăn do có đặc điểm lịch sử hình thành từ nhiều nguồn khác nhau, có sự thay đổi qua nhiều cấp, nhiều ngành quản lý sử dụng, hồ sơ nhà đất bị thất lạc hoặc không đầy đủ, nên việc sắp xếp nhà, đất, trụ sở làm việc còn khó khăn, vướng mắc. Việc giao đất không thu tiền với chủ thể là ĐVSNCL xuất hiện qua nhiều giai đoạn lịch sử, gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của pháp luật đất đai. Công tác quản lý bị buông lỏng trong thời gian dài, không kịp thời xử lý triệt để các vướng mắc, dẫn đến các tổ chức, cá nhân lấn chiếm quá lâu, khó khăn trong việc thu hồi, sắp xếp. Một số cơ quan, đơn vị quản lý tài sản chưa quan tâm đến việc triển khai thực hiện phương án sắp xếp đã được phê duyệt, đẩy nhanh phương án phê duyệt; quyết liệt xử lý các khó khăn, vướng mắc.
Quy định của pháp luật đối với các đơn vị sự nghiệp công lập sử dụng đất
Theo quy định của Luật Đất đai (LĐĐ) năm 2013, ĐVSNCL SDĐ xây dựng công trình sự nghiệp có 02 loại: Giao đất không thu tiền SDĐ áp dụng cho ĐVSNCL chưa tự chủ tài chính; lựa chọn thuê đất trả tiền thuê đất hàng năm hoặc thuê đất trả tiền thuê đất một lần cho cả thời gian thuê áp dụng cho ĐVSNCL tự chủ tài chính. Trường hợp ĐVSNCL tự chủ tài chính được Nhà nước giao đất không thu tiền SDĐ theo quy định của pháp luật trước ngày LĐĐ năm 2013 có hiệu lực thi hành thì phải chuyển sang thuê đất kể từ ngày 1/7/2014 và nộp tiền thuê đất. Quy định này của LĐĐ năm 2013 mở rộng thêm hình thức cho thuê đất đối với các ĐVSNCL tự chủ về tài chính đã góp phần khuyển khích các ĐVSNCL SDĐ tiết kiệm, có hiệu quả, hạn chế SDĐ lãng phí, đồng thời, sẽ bổ sung nguồn thu dồi dào cho ngân sách nhà nước. Song, quy định này đã bộc lộ một số tồn tại, hạn chế cần khắc phục.
Thứ nhất, LĐĐ năm 2013 chỉ quy định chung chung chủ thể là ĐVSNCL tự chủ tài chính thuộc trường hợp được Nhà nước cho thuê đất thu tiền thuê đất hàng năm hoặc thu tiền thuê đất một lần cho cả thời gian thuê để xây dựng công trình sự nghiệp. Quy định này đã đánh đồng tất cả các ĐVSNCL tự chủ tài chính đều phải thuê đất, trong khi không phải ĐVSNCL nào tự chủ về tài chính cũng đảm bảo được toàn bộ chi phí hoạt động thường xuyên. Trong khi đó, tại khoản 1 Điều 2 Thông tư số 77/2014/TT-BTC ngày 16/6/2014 của Bộ Tài chính quy định tổ chức sự nghiệp công lập tự chủ tài chính thuê đất phải là tổ chức sự nghiệp công lập tự bảo đảm toàn bộ chi phí hoạt động thường xuyên, bao gồm: Đơn vị tự bảo đảm chi thường xuyên và đầu tư và đơn vị tự bảo đảm chi thường xuyên. Bên cạnh đó, tại Điều 9 Nghị định số 60/2021/NĐ-CP ngày 21/6/2021 của Chính phủ hướng dẫn Luật Quản lý, sử dụng tài sản công năm 2017 quy định cụ thể cơ chế tự chủ tài chính của ĐVSNCL, theo đó, phân loại ĐVSNCL tự chủ tài chính thành bốn loại: Đơn vị tự bảo đảm chi thường xuyên và chi đầu tư; đơn vị tự bảo đảm chi thường xuyên; đơn vị tự bảo đảm một phân chi thường xuyên; đơn vị do Nhà nước bảo đảm chi thường xuyên.
Như vậy, LĐĐ năm 2013 thu tiền SDĐ đối với ĐVSNCL mà chưa phân biệt đã tự chủ về tài chính hay chưa tự chủ về tài chính, chưa có sự thống nhất đồng bộ giữa LĐĐ năm 2013 với các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan trong việc xác định ĐVSNCL tự chủ tài chính thuộc trường hợp thuê đất trả tiền thuê.
Thứ hai, việc quy định hình thức cho thuê đất đối với ĐVSNCL đã tự chủ về tài chính chưa hợp lý bởi các ĐVSNCL SDĐ đều có yếu tố lợi ích, gắn với các hoạt động của ĐVSNCL đã phải tự chủ tài chính. Trong thực tế hiện nay có rất ít ĐVSNCL có khả năng trả tiền thuê đất theo quy định. Do đó, cần xác định được rõ ĐVSNCL SDĐ vào mục đích xây dựng trụ sở công trình sự nghiệp hay kết hợp cả mục đích kinh doanh, cho thuê để xác định đối tượng được nhà nước giao đất, cho thuê đất có hay không thông qua đấu giá, đấu thầu quyền SDĐ dẫn đến gây thất thu lớn cho ngân sách nhà nước.
Thứ ba, các ĐVSNCL thường chiếm giữ một diện tích lớn đất đai có thể gặp khó khăn sau quá trình chuyển sang thuê đất với áp lực về tiền thuê đất dễ dẫn tới khả năng sau khi nộp tiền thuê đất, đơn vị sự nghiệp tự chủ tài chính được quyết định giá dịch vụ bảo đảm bù đắp chi phí sẽ tăng giá dịch vụ đối với một số lĩnh vực cơ bản, thiết yếu như y tế, giáo dục,... làm ảnh hưởng tới khả năng chi trả của người dân.
Thứ tư, quỹ đất do các ĐVSNCL rất lớn, do được giao đất không thu tiền SDĐ nên không có quyền: Cho thuê, thế chấp, góp vốn. Nhưng theo quy định của Luật Quản lý, sử dụng tài sản công thì cơ quan, tổ chức, đơn vị được sử dụng tài sản công để khai thác; ĐVSNCL được sử dụng tài sản công vào mục đích kinh doanh, cho thuê, liên doanh, liên kết nhằm khai thác có hiệu quả tài sản công, tạo điều kiện để ĐVSNCL tăng dần mức độ tự chủ. Do đó, cần có quy định tương ứng về đất đai để khai thác hiệu quả, tránh lãng phí quỹ đất đang do các ĐVSNCL quản lý; đề nghị quy định cho ĐVSNCL được Nhà nước giao đất không thu tiền SDĐ, nếu có nhu cầu thì được lựa chọn hình thức thuê đất thu tiền thuê đất hàng năm đối một phần hoặc toàn bộ diện tích đất đang sử dụng.
Khắc phục một số hạn chế của LĐĐ năm 2013, LĐĐ năm 2024 có những điểm mới như sau: i) Không có sự phân biệt tự chủ tài chính hay không. Đối với ĐVSNCL SDĐ xây dựng công trình sự nghiệp thuộc trường hợp Nhà nước giao đất không thu tiền SDĐ. Quy định này mang tính kế thừa nhưng đã được mở rộng phạm vi ĐVSNCL SDĐ xây dựng công trình sự nghiệp được Nhà nước giao đất không thu tiền SDĐ, kể cả đơn vị sự nghiệp chưa tự chủ tài chính, ĐVSNCL được Nhà nước giao đất không thu tiền SDĐ mà có nhu cầu sử dụng một phần hoặc toàn bộ diện tích được giao để sản xuất, kinh doanh, cung cấp dịch vụ thi được lựa chọn chuyển sang hình thức Nhà nước cho thuê đất thu tiền thuê đất hàng năm đối với phần diện tích đó. Đối với đất ĐVSNCL được Nhà nước cho thuê đất thì được phép chủ động khai thác, sử dụng kết hợp đa mục đích theo phương án được cơ quan chủ quản phê duyệt phù hợp với quy định của LĐĐ và pháp luật có liên quan; trường hợp có đầu tư xây dựng công trình trên đất phải phù hợp với pháp luật về xây dựng. Việc khai thác, SDĐ kết hợp đa mục đích phải được hạch toán theo quy định của pháp luật. Đối với đất do ĐVSNCL đang sử dụng mà có nhu cầu cho thuê, liên doanh, liên kết với tổ chức kinh tế thì phải có đề án sử dụng tài sản công vào mục đích cho thuê, liên doanh, liên kết được cấp có thẩm quyền phê duyệt theo quy định của pháp luật về quản lý, sử dụng tài sản công. Đối với ĐVSNCL đang được Nhà nước cho thuê đất thu tiền thuê đất hằng năm, ĐVSNCL được lựa chọn chuyển sang thuê đất trả tiền thuê đất một lần cho thời gian thuê đất còn lại và phải xác định lại giá đất để tính tiền thuê đất tại thời điểm có quyết định cho phép chuyển sang thuê đất theo hình thức trả tiền thuê đất một lần cho cả thời gian thuê.
Quy định này của LĐĐ năm 2024 hoàn toàn hợp lý, thể hiện đúng bản chất hỗ trợ cho các ĐVSNCL, đồng thời, đã phần nào giải quyết được các vướng mắc thực tế của LĐĐ năm 2013. Việc mở rộng đổi tượng được giao đất không thu tiền SDĐ bao gồm các ĐVSNCL để xây dựng công trình sự nghiệp, không có sự phân biệt giữa tự chủ tài chính và chưa tự chủ tài chính sẽ tạo động lực cho các ĐVSNCL tự chủ yên tâm hơn trên con đường tự chủ tài chính đã chọn theo đúng chủ trương của Đảng và Nhà nước cũng như Nghị định 60/CP của Chính phủ, giảm bớt áp lực tài chính cho các ĐVSNCL. Không thu tiền SDĐ đối với ĐVSNCL, như vậy sẽ bớt được nhiều thủ tục hành chính rườm rà khi chuyển từ giao đất không thu tiền SDĐ sang cho thuê đất trả tiền thuê. Đồng thời, đảm bảo tính thống nhất với Luật Quản lý và sử dụng tài sản công năm 2017 và các văn bản có liên quan quy định ĐVSNCL sử dụng tài sản công vào mục đích kinh doanh, cho thuê, liên doanh, liên kết thì phải lập đề án sử dụng tài sản công vào mục đích kinh doanh, cho thuê, liên doanh, liên kết để báo cáo cơ quan, người có thẩm quyền quyết định theo quy định pháp luật về tài sản công. Giải pháp này giúp các địa phương không phải tổ chức đánh giá, làm thủ tục thuê đất đối với ĐVSNCL đủ điểu kiện tự chủ tài chính để chuyển sang hình thức cho thuê đất thu tiền thuê đất hàng năm như thủ tục hành chính, xác định giá đất, hoạch toán tài sản,...
Việc cho phép các ĐVSNCL chủ động, linh hoạt trong khai thác, sử dụng quỹ đất được giao phù hợp với điều kiện của từng đơn vị sự nghiệp tăng thu ngân sách nhà nước thông qua tiền thuê đất và thuế từ các hoạt động trên đất thuê.
Thực trạng SDĐ của các ĐVSNCL trong nhiều năm qua và những bất cập của LĐĐ năm 2013 khiến nguồn lực tài chính từ đất đai bị giảm sút, lãng phí, gây thất thoát nguồn thu cho ngân sách nhà nước. Những sửa đổi, bổ sung của LĐĐ năm 2024 về mở rộng phạm vi giao đất không thu tiền SDĐ đối với ĐVSNCL, đảm bảo cho các đơn vị sự nghiệp công lập có nhiều hình thức lựa chọn SDĐ góp phần làm tăng nguồn lực tài chính từ đất đai, tăng hiệu quả công tác quản lý nhà nước về đất đai, đảm bảo cho các ĐVSNCL hướng tới cơ chế tự chủ tài chính, không để lãng phí nguồn lực tài chính lớn từ đất.
TS. NGUYỄN THỊ HUYỀN
Trường Đại học Ngoại Thương
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 19 (Kỳ 1 tháng 10) năm 2024
Chiều ngày 22/9, Bộ Tư pháp phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Môi trường tổ chức Hội thảo "Nhận diện "điểm nghẽn" và đề xuất giải pháp khắc phục liên quan đến lĩnh vực đất đai" nhằm nhận diện những "điểm nghẽn" về chính sách, thể chế và khó khăn vướng mắc trong quá trình tổ chức thi hành của lĩnh vực pháp luật về đất đai, từ đó đề xuất các giải pháp mang tính đột phá, bảo đảm pháp luật đất đai ngày càng được hoàn thiện, đồng bộ, thông suốt, khả thi, hiệu lực, hiệu quả.
Sau gần một năm thi hành, Luật Đất đai 2024 đã mở ra nhiều đổi mới, góp phần khơi thông nguồn lực đất đai, nhưng cũng phát sinh không ít vướng mắc, nhất là trong tính tiền chuyển mục đích sử dụng đất từ nông nghiệp sang đất ở. Quan tâm tới dự thảo Nghị quyết của Chính phủ về vấn đề này, các chuyên gia đánh giá cao giải pháp của Chính phủ và cho rằng chính sách cần bảo đảm công bằng, tránh xảy ra tình trạng có thể làm gia tăng đơn thư khiếu nại của các cá nhân, hộ gia đình.
Chính phủ mới ban hành Nghị quyết tháo gỡ, xử lý vướng mắc để triển khai các dự án trong thời gian chưa được phê duyệt điều chỉnh Quy hoạch sử dụng đất quốc gia; trong đó yêu cầu Bộ Nông nghiệp và Môi trường tiếp tục rà soát, hoàn thiện hồ sơ điều chỉnh Quy hoạch sử dụng đất quốc gia thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 để trình cấp có thẩm quyền quyết định, phù hợp với đơn vị hành chính mới sau sắp xếp, sáp nhập.
Mới đây, UBND TP. Hồ Chí Minh đã ký Quyết định số 1358/QĐ-UBND phê duyệt Dự án xây dựng Bảng giá đất lần đầu trên địa bàn Thành phố, áp dụng từ ngày 01/01/2026.
Từ 01/9- 30/11, cả nước sẽ tiến hành rà soát, làm sạch toàn bộ cơ sở dữ liệu đất đai đã được xây dựng qua các thời kỳ tại 2.342/3.321 đơn vị cấp xã; thu thập, số hóa, tạo lập dữ liệu đối với Giấy chứng nhận (đất ở, nhà ở) đã cấp nhưng chưa xây dựng cơ sở dữ liệu. Trên cơ sở đó, Cục Quản lý đất đai, Bộ Nông nghiệp và Môi trường vừa hướng dẫn các địa phương tổ chức thực hiện chiến dịch làm giàu, làm sạch cơ sở dữ liệu quốc gia về đất đai.
Từ ngày 01/9 đến 30/11/2025, cả nước sẽ triển khai Chiến dịch rà soát, chuẩn hóa, đồng bộ dữ liệu đất đai với cơ sở dữ liệu dân cư và hệ thống Quốc gia.
